معتزله چه کسانی بودند؟
آیا آیه «ومن عنده علم الکتاب» در باره امام علی (ع) نازل شده ؟
طرح سوال :
جایگاه و مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام ، به ویژه امیر المومنین علیه السلام در قرآن و سنت از مسایلی است که از دیر باز در میان مذاهب اسلامی مطرح بوده وهمواره در عرض مرجعیت دینی ، و سیاسی قرار مورد بحث قرار گرفته است .
حال این پرسش به وجود می آید که همان گونه که پیشوای وزعامت سیاسی ودینی امیر المومنین علیه السلام در کتاب وسنت تصریح گردیده است ، آیا جایگاه وشخصیت علمی امیرالمو منین علیه السلام نیزدر قرآن بیان شده است ؟
و آیا آیه ای «قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب» در صدد بیان مرجعیت علمی امیر المو منین علیه السلام است ؟
نوشته حاضر به دنبال دریافت پاسخ سوال مزبور بوده تا با بررسی تطبیقی آیه مزبور از از نظر مفسرین فرقین مساله را مورد تحلیل وبررسی قرار داده وجواب کامل پرسش را به دست بی آوریم . ازین رو ضروری است که این مساله را ازدو دیدگاه بررسی کنیم .
پاسخ:
الف: دید گاه شیعه
از نظر شیعه ، اهل بیت علیهم السلام ودر راس آن ها امیرالمومنین علیه السلام از موقعیت و جایگاه رفیع علمی و دانش الهی بر خوردار بوده به گونه ای که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در بیان مرجعیت اهل بیت علیهم السلام فرمودند: «انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا کتاب الله وعترتی » و در باره جایگاه علمی امیر المومنین علیه السلام تعبیر به درب شهر علم نموده وفرمود ند : « انا مدینه العلم وعلی بابها فمن اراد المدینه فلیات الباب». « من شهر علم هستم وعلی علیه السلام درب آن کسی که بخواهد وارد شهر گردد از درب آن وارد گردد » . بدیهی است که این دانش و آگاهی عادی و معمولی نیست که مسبوق به خطا و لغزش باشد ؛ بلکه این معرفت و شناخت الهی است که خداوند برای هدایت وزعامت انسان آن راعنایت نموده است .
لذا نظر دانشوران شیعه بر این است که « من عنده علم الکتاب » از آیات مکی است و منظور از« الکتاب » در این آیه قرآن کریم بوده و مصداق واقعی این آیه امیرالمومنین علیه السلام می باشد .
و نیز روایاتی متعدد و صحیح السندی در منابع فرقین وجود دارد که « من عنده علم الکتاب» را به امیرالمومنین علیه السلام تفسیر نموده است ، که اینک به برخی از آن ها اشاره می‌گردد .
بررسی روایا ت :
علی بن ابراهیم قمی با سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند :
حدثنی ابی عن ابن ابی عمیر عن ابن اذینه عن ابی عبد الله علیه السلام قال : الذی عنده علم الکتاب هو امیر المومنین علیه السلام .
تفسیر القمی ، ج 1 ، ص 367 .
امام صادق علیه السلام فرمود :
آن کسی که علم کتاب در نزد او است ، امیر المو منین علیه السلام می باشد .
محمد بن حسن صفار در بصایرالدرجات با سند صحیح از امام با قرعلیه السلام نقل می کند به این که مصداق این آیه ما اهل بیت هستیم که اول وافضل و بهترین ما بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله علی علیه السلام می باشد . در این باره می نویسد :
حدثنا محمد بن الحسین و یعقوب بن یزید عن ابن ابی عمیر عن برید بن معاویه قال قلت لابی جعفر علیه السلام قل کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب قال ایانا عنی و علی او لنا و افضلن و خیرنا بعد النبی صلی الله علیه وآله .
بصایر الدرجات ، ص 236 .
برید بن معاویه گفته است : به امام باقر علیه السلام عرض کردیم : آیه ای « بگو خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما کافی است» را عرض کردم ، فرمود : مقصود ما اهل بیت هستیم و علی بعد از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله اول ما و افضل ما و بهتر ما خاندان ا ست .
شیخ صدوق در کتاب امالی با سند صحیح از پیامر صلی علیه وآله نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند :
حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل قال : حدثنا محمد بن یحیی العطار ، قال : حدثنا احمد بن محمد بن عیسی ، عن القاسم بن یحیی ، عن جده الحسن بن راشد ، عن عمرو بن مغلس ، عن خلف ، عن عطیه العوفی ، عن ابی سعید الخدری ، قال : سالت رسول الله صلی الله علیه وآله عن قول الله : قال الذی عنده علم من الکتاب . قال : ذاک وصی اخی سلیمان بن داود . فقلت له : یا رسول الله ، فقول الله عز وجل : قل‌کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب ، قال : ذاک اخی علی بن ابی طالب .
الامالی ، الشیخ الصدوق ، ص 659 .
ابی سعید خدری گفته است : از رسول خدا راجع به آیه « ومن عنده علم الکتاب » سوال کردم ، فرمود : کسی که علمی از کتاب در نزد او است آن کس وصی و برادرم سلیمان بن داود است . گفتم یا رسول اللَّه در گفتار دیگری خداوند عز و جل : « بگو بس است به خدا گواه میان من و شما و کسی که نزد او است علم کتاب » فرمودند : آن کس برادرم علی بن ابی طالب است .
البته در این باره روایات زیادی وجود دارد که ما به همین چند روایت بسنده می‌کنیم .
نتیجه :
روایاتی که مفسرین شیعه راجع به مصداق « من عند ه علم الکتاب » ذکر کرده اند از نظر سند صحیح و از نظر دلالت قطعی است ؛ بنابر این به این نتیجه می رسیم که آیه مزبور ، در صدد بیان جایگاه و موقعیت علمی رفیع امیر المومنین علیه السلام بوده وتا بع اراده و مشیت الهی می داند .
ب: دیدگاه اهل سنت
مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام ؛ به ویژه امیر المومنین علیه السلام در میان مذاهب اهل سنت ، پوشیده و مخفی نبوده و مورد اعتراف و قبول بزرگان اهل سنت قرارگرفته و روی کرد غالب مفسیرین وعلما ی اهل سنت ، در تفسیر آیه « من عنده علم الکتاب » امیر المومنین علیه السلام بوده ، و روایاتی متعددی را در ذیل این آیه متذکر می‌شوند که مصداق واقعی آیه ای مزبور را امیر المومنین علیه السلام می داند .
اگر چه در بین مفسرین اهل سنت روی کرد متفاوتی دیگری در تفسیر و مصداق این آیه وجود دارد که به موجب آن رویکرد برخی مصداق این آیه را عبد الله بن سلام و برخی جبراییل و برخی سلمان فارسی را می
